W 2019 roku, 32-letnia nauczycielka z Gdańska spędziła pięć lat w diagnostycznym piekle. Chroniczne zmęczenie tak ciężkie że musiała spać 10 godzin plus drzemka po południu żeby funkcjonować. Mgła mózgowa która sprawiała że zapominała co chciała powiedzieć w środku zdania podczas lekcji. Bóle stawów przemieszczające się przez całe ciało – dziś kolana, jutro łokcie, pojutrze palce. Wzdęcia do wieczora tak nasilone że wyglądała jakby była w ciąży. Biegunki 3-4 razy w tygodniu bez wyraźnej przyczyny. Bóle głowy kilka razy w tygodniu. Wysypki na przedramionach które pojawiały się i znikały losowo.
Przez pięć lat odwiedziła ośmiu różnych lekarzy. Internista: „To prawdopodobnie stres, polecam psychologa i magnesium.” Gastroenterolog: „Zespół jelita drażliwego, jedz więcej błonnika.” Reumatolog: „Badania są normalne, nie widzę zapalenia stawów. Może fibromialgia? Nie mamy skutecznego leczenia.” Neurolog: „MRI mózgu jest czyste, bóle głowy są napięciowe, weź ibuprofen.” Endokrynolog: „TSH jest w normie, to nie tarczyca.” Alergolog: „Testy na alergie pokarmowe są negatywne.”
Każdy lekarz zlecał badania. Wszystkie były „w normie”. Morfologia, biochemia, CRP, przeciwciała tarczycowe, RF, ANA – wszystko OK. Panel celiakii (przeciwciała tTG IgA) – negatywny. Diagnoza końcowa od większości lekarzy: „Prawdopodobnie psychosomatyczne. Proszę rozważyć antydepresanty i terapię.”
Celiakia – złoty standard zdefiniowanej reakcji na gluten
Mechanizm celiakii: Gluten (głównie gliadyna, frakcja białka pszenicy) jest trawiony w jelicie cienkim na peptydy. U osób z celiakią, enzymy tkankowe (transglutaminaza tkankowa, tTG) modyfikują te peptydy. Zmodyfikowane peptydy są prezentowane przez komórki prezentujące antygen do limfocytów T (które rozpoznają je jako „obce” u ludzi z genetyką HLA-DQ2 albo HLA-DQ8). To wywołuje reakcję immunologiczną – limfocyty T atakują enterocyty (komórki wyściółki jelita), powodując zapalenie i stopniowe niszczenie kosmków jelitowych (villi).
Kosmki to małe, palczaste wypustki zwiększające powierzchnię wchłaniania w jelicie cienkim. Kiedy są zniszczone (villous atrophy), powierzchnia wchłaniania drastycznie maleje – prowadząc do malabsorpcji składników odżywczych (żelazo, wapń, witamina D, B12, kwas foliowy, białko, tłuszcze). To wyjaśnia wiele objawów celiakii.
Prevalencja: Około 1% populacji globalnie, ale znacznie niedodiagnozowana. W Polsce szacunki mówią o 1% (około 400,000 ludzi), ale tylko około 10-15% jest faktycznie zdiagnozowanych (40,000-60,000). To znaczy że 300,000+ Polaków ma nierozpoznaną celiakię.
Objawy klasyczne (gastroenterologiczne): Przewlekła biegunka, wzdęcia, bóle brzucha, utrata wagi, steatorrea (tłuszczowe stolce które pływają), niedożywienie. To jest „klasyczny” obraz który lekarze uczą się – występuje głównie u dzieci i młodych dorosłych z ciężką celiakią.
Objawy nieklaryczne (coraz częściej rozpoznawane): Większość dorosłych z celiakią ma objawy NIETYPOWE:
- Hematologiczne: Anemia z niedoboru żelaza (najczęstszy pojedynczy objaw u dorosłych – występuje u 30-50%), która nie reaguje na suplementację żelaza doustnie
- Neurologiczne: Ataksja glutenowa (zaburzenia równowagi i koordinacji), neuropatia obwodowa (mrowienie, drętwienie rąk/stóp), migreny
- Dermatologiczne: Opryszczka opryszczkowata (dermatitis herpetiformis) – swędząca wysypka z pęcherzykami na łokciach, kolanach, pośladkach, charakterystyczna dla celiakii
- Reprodukcyjne: Niepłodność, poronienia nawracające, opóźnione dojrzewanie
- Kości: Osteopenia/osteoporoza (z malabsorpcji wapnia i witaminy D)
- Usta: Afty nawracające, defekty szkliwa zębowego
- Ogólne: Chroniczne zmęczenie, depresja, lęk
Testowanie celiakii – krok po kroku:
1. Serologiczne (badania krwi): Pierwsza linia. KRYTYCZNIE: musisz jeść gluten regularnie (minimum 2-4 porcje produktów zbożowych dziennie) przez co najmniej 6 tygodni przed testami. Inaczej przeciwciała mogą spaść do niewykrywalnych poziomów dając fałszywie negatywny wynik.
Najważniejsze testy:
- tTG-IgA (przeciwciała przeciwko transglutaminazie tkankowej IgA): Najbardziej czuły i specyficzny test. Czułość około 95%, specyficzność 98%. Jeśli pozytywny, bardzo prawdopodobna celiakia.
- Całkowite IgA: Zawsze zlecane razem z tTG-IgA bo około 2-3% osób z celiakią ma niedobór IgA (nie produkują wystarczająco przeciwciał IgA), co daje fałszywie negatywny tTG-IgA. Jeśli IgA jest niskie, trzeba zrobić testy IgG.
- EMA (przeciwciała przeciw endomysium IgA): Bardzo specyficzny (99%), nieco mniej czuły niż tTG. Często używany jako potwierdzenie jeśli tTG jest lekko pozytywny.
- DGP (przeciwciała przeciwko deamidowanym peptydom gliadyny): Nowsze testy, szczególnie użyteczne u małych dzieci (<2 lat) gdzie tTG może być mniej czuły.
2. Genetyka (HLA-DQ2/DQ8): 99% osób z celiakią ma HLA-DQ2 (około 90-95%) albo HLA-DQ8 (około 5-10%). Ale około 30-40% ogólnej populacji też ma te geny bez celiakii. Więc:
- Pozytywny HLA-DQ2/DQ8: NIE diagnozuje celiakii (za mało specyficzny), ale pokazuje że genetycznie możesz rozwinąć
- Negatywny HLA-DQ2 i DQ8: Praktycznie wyklucza celiakię (99% negative predictive value). To jest najlepsze użycie tego testu – wykluczenie celiakii.
3. Biopsja jelita cienkiego (przez endoskopię górną): Złoty standard diagnozy. Gastroenterolog wprowadza endoskop przez usta do dwunastnicy, pobiera 4-6 małych próbek tkanki, patolog ocenia pod mikroskopem. Szuka zniszczenia kosmków (villous atrophy), zwiększenia limfocytów śródnabłonkowych, hiperplazji krypt.
Klasyfikacja Marsh (stopnie uszkodzenia):
- Marsh 0: Normalne
- Marsh 1: Zwiększone limfocyty śródnabłonkowe (>25 na 100 enterocytów), normalne kosmki – wczesna celiakia albo NCGS
- Marsh 2: Hiperplazja krypt plus limfocyty, kosmki zachowane
- Marsh 3a/b/c: Częściowe do całkowitego zniszczenie kosmków – definitywna celiakia
Kryteria diagnozy celiakii (według wytycznych ESPGHAN/ACG):
- Pozytywne przeciwciała (tTG-IgA >10x górna granica normy) PLUS
- Biopsja pokazująca Marsh 2-3 PLUS
- Kliniczna i serologiczna poprawa na diecie bezglutenowej (po 6-12 miesiącach przeciwciała spadają, biopsja kontrolna pokazuje regenerację kosmków)
Wszystkie trzy kryteria muszą być spełnione dla pewnej diagnozy.
Leczenie celiakii: Jedyne skuteczne leczenie to ścisła, dożywotnia dieta bezglutenowa. Nie istnieją leki które pozwalają jeść gluten z celiakią (są eksperymentalne enzymy jak latiglutenase, ale żaden nie jest jeszcze zatwierdzony i skuteczność jest ograniczona). „Ścisła” oznacza <20 ppm (parts per million) glutenu – praktycznie żadne zanieczyszczenie krzyżowe. Nawet okruchy z tostera mogą wystarczyć żeby wywołać reakcję immunologiczną.
Badanie z Nutrients z 2020 śledziło 342 pacjentów z celiakią przez 5 lat na diecie bezglutenowej. U 85% kosmki całkowicie się zregenerowały (biopsja kontrolna pokazywała Marsh 0), przeciwciała znormalizowały się u 92%, objawy ustąpiły u 88%. U 15% kosmki nie zregenerowały się całkowicie mimo ścisłej diety – nazywane „refractory celiac disease”, wymaga bardziej agresywnego leczenia (czasem immunosupresja).
Powikłania nieleczonej celiakii: To nie jest „tylko nietolerancja”. Nieleczona celiakia dramatycznie zwiększa ryzyko:
- Chłoniak jelita cienkiego (enteropathy-associated T-cell lymphoma, EATL) – 2-5x wyższe ryzyko vs populacja ogólna
- Adenokarcinoma jelita cienkiego – 6-8x wyższe ryzyko
- Osteoporoza i złamania patologiczne – 2-3x wyższe ryzyko
- Inne choroby autoimmunologiczne (cukrzyca typu 1, Hashimoto, łuszczyca) – 3-10x wyższe ryzyko
- Neuropatia obwodowa i ataksja często nieodwracalne jeśli celiakia nieleczona długo
To uzasadnia dlaczego wczesna diagnoza jest tak krytyczna.
NCGS (Non-Celiac Gluten Sensitivity) – kontrowersyjna ale prawdopodobnie realna
Obecny konsensus naukowy (z zastrzeżeniami):
Konsensus z Oslo 2015 (panel międzynarodowych ekspertów) zdefiniował NCGS jako: „Jedna albo więcej z różnych objawów immunologicznych, morfologicznych albo objawowych wywołanych spożyciem glutenu u osób u których celiakia i alergia na pszenicę zostały wykluczone.”
Kluczowe punkty:
- NCGS prawdopodobnie istnieje jako odrębna jednostka, ale nie u wszystkich którzy twierdzą że ją mają
- Mechanizm jest niejasny – może być reakcja wrodzonego układu immunologicznego (nie autoimmunologiczna jak celiakia, ale zapalna), może być reakcja na inne składniki pszenicy niż gluten (ATIs – amylase-trypsin inhibitors, które są pro-zapalne), może być częściowo FODMAPs
- Prevalencja jest bardzo niepewna – szacunki wahają się od 0.5% do 13% w zależności od kryteriów diagnostycznych użytych w badaniach
- Nie ma biomarkerów – nie ma testów krwi, nie ma typowych zmian w biopsji (czasem lekko zwiększone limfocyty śródnabłonkowe jak Marsh 1, ale to niespecyficzne)
Trec Nutrition Whey 100 New Formula Immune 700g-KLIKNIJ TUTAJ
Objawy NCGS (z badań):
Badanie z Nutrients z 2018 przeanalizowało 486 pacjentów z samoopisaną wrażliwością na gluten (przed weryfikacją czy to faktycznie NCGS). Najczęstsze objawy:
- Gastroenterologiczne (90%): Wzdęcia (87%), bóle brzucha (75%), biegunka albo luźne stolce (54%), zaparcia (23%), nudności (35%)
- Systemowe (68%): Zmęczenie (64%), mgła mózgowa/trudności koncentracji (49%), bóle głowy (43%)
- Skórne (37%): Wysypki różnego rodzaju (nie dermatitis herpetiformis która jest specyficzna dla celiakii)
- Mięśniowo-szkieletowe (32%): Bóle stawów (29%), bóle mięśniowe (21%)
- Neurologiczne (25%): Mrowienie/drętwienie (18%), zawroty głowy (15%)
Po weryfikacji (eliminacja glutenu, challenge test podwójnie ślepy), tylko 231 pacjentów (47%) faktycznie reagowało na gluten bardziej niż na placebo. Pozostałe 53% prawdopodobnie miało efekt nocebo, reakcję na FODMAPs, albo inne problemy niezwiązane z glutenem.
Różnice między celiakią a NCGS:
| Charakterystyka | Celiakia | NCGS |
| Mechanizm | Autoimmunologiczny | Prawdopodobnie wrodzona odpowiedź zapalna albo FODMAPs |
| Przeciwciała (tTG, EMA) | Pozytywne | Negatywne |
| Biopsja jelita | Villous atrophy (Marsh 2-3) | Normalna albo lekko zwiększone limfocyty (Marsh 0-1) |
| Genetyka | 99% ma HLA-DQ2/DQ8 | Około 50% ma HLA-DQ2/DQ8 (niewiele więcej niż populacja ogólna) |
| Onset objawów po spożyciu | Godziny do dni (wolny) | Minuty do godzin (szybki) |
| Objawy dominujące | Często malabsorpcja, anemia, osteoporoza | Głównie gastroenterologiczne i neurologiczne, rzadko malabsorpcja |
| Powikłania długoterminowe | Chłoniak, osteoporoza, inne autoimmunologiczne | Niejasne, prawdopodobnie minimalne jeśli gluten eliminowany |
| Wymóg diety | Ścisła, dożywotnia (<20 ppm) | Mniej ścisła, niektórzy tolerują małe ilości, może nie być dożywotnia |
Kluczowa różnica: celiakia ma jasne, obiektywne markery (przeciwciała, biopsja). NCGS nie ma – diagnoza opiera się głównie na objawach i odpowiedzi na eliminację.
Mechanizmy NCGS – hipotezy:
1. ATIs (Amylase-Trypsin Inhibitors): Białka w pszenicy które chronią ziarna przed szkodnikami. Badania in vitro i na myszach pokazują że ATIs aktywują wrodzoną odpowiedź immunologiczną (toll-like receptor 4) powodując zapalenie. U ludzi z już istniejącym stanem zapalnym jelit (IBS, łagodne IBD), ATIs mogą zaostrzać objawy. Badanie z Gastroenterology z 2016 podawało oczyszczone ATIs pacjentom z samookreśloną NCGS – 60% miało zaostrzenie objawów. To sugeruje że część „NCGS” to faktycznie reakcja na ATIs nie gluten.
2. FODMAPs (głównie fruktany): Pszenica zawiera wysokie ilości fruktanów (typ oligosacharydu). Jak omówiliśmy w artykule o FODMAPs, te są słabo wchłaniane i fermentują w jelicie powodując wzdęcia, gaz, ból u wrażliwych osób. Badanie Biesiekierskiego 2013 pokazało że większość pacjentów myślących że mają NCGS faktycznie reagowała na fruktany. Kiedy gluten był podawany bez fruktanów (oczyszczony gluten), nie było reakcji. To sugeruje że znaczna część „NCGS” to faktycznie wrażliwość na FODMAPs.
3. Nocebo effect: Nie można ignorować psychologii. Badanie z Clinical Gastroenterology and Hepatology z 2015 dało pacjentom z samoopisaną NCGS placebo (bez glutenu) mówiąc im że to gluten. 40% rozwinęło objawy. Potem dali im prawdziwy gluten mówiąc że to placebo – tylko 60% miało objawy. To pokazuje że expectation ma ogromny wpływ. Nie oznacza że wszyscy z NCGS wymyślają – ale część objawów jest psychologiczna.
4. Zmiany w mikrobiocie: Gluten może wpływać na skład bakterii jelitowych u niektórych ludzi, prowadząc do dysbiosis (zaburzona równowaga mikrobiomu). Dysbiosis może powodować zwiększoną przepuszczalność jelitową („leaky gut”), translokację bakterii, zapalenie. To jest bardzo wczesna hipoteza z ograniczonymi danymi u ludzi.
Prawda jest prawdopodobnie że „NCGS” to umbrella term dla kilku różnych mechanizmów. Niektórzy ludzie reagują na gluten/ATIs, inni na FODMAPs, inni mają nocebo, niektórzy mają kombinację. Traktowanie jako jednej jednostki jest nadmiernym uproszczeniem.
Ranking strategii diagnozowania – od najgorszych do najlepszych
Podobnie jak w artykule o FODMAPs, przejdźmy przez różne podejścia do diagnozowania wrażliwości na gluten, od najgorszych do najlepszych.
Ostatnie miejsce: „Wyczytałem online, wyeliminowałem gluten bez testów, zdiagnozowałem się sam”
To niestety bardzo częste. Osoba czyta o objawach NCGS, rozpoznaje się, eliminuje gluten, czuje się lepiej (albo myśli że czuje się lepiej), i nigdy nie robi żadnych testów medycznych.
Dlaczego to katastrofa:
Możesz mieć nierozpoznaną celiakię: Około 1% populacji ma celiakię, ale 85-90% nie jest zdiagnozowanych. Jeśli eliminujesz gluten bez testowania najpierw, przeciwciała spadną i późniejsze testy będą fałszywie negatywne. Żeby przetestować celiakię PO eliminacji, musiałbyś wrócić do jedzenia glutenu codziennie przez 6-12 tygodni (gluten challenge) – to jest ekstremalne bolesne dla kogoś kto faktycznie ma celiakię. Wiele osób nie jest w stanie tego zrobić.
Nierozpoznana celiakia prowadzi do poważnych powikłań długoterminowych (chłoniak, osteoporoza, inne autoimmunologiczne) nawet jeśli jesteś na diecie bezglutenowej. Czemu? Bo ludzie z samodiagnozą są często mniej ścisli niż ci z medyczną diagnozą celiakii – tolerują okazjonalne zanieczyszczenia krzyżowe, „cheat days”, etc. To może być wystarczające żeby powstrzymać rozwijanie przeciwciał ale niewystarczające żeby całkowicie chronić przed uszkodzeniem jelit i powikłaniami.
Niedobory żywieniowe: Produkty bezglutenowe są często niższe w błonniku, żelazie, witaminach B (szczególnie kwas foliowy, B12), wapniu. Badanie z Journal of Human Nutrition and Dietetics z 2017 porównywało spożycie składników odżywczych u 122 osób na samodzielnie implementowanej diecie bezglutenowej vs kontrole. Grupa bezglutenowa miała średnio 35% niższe spożycie błonnika, 28% niższe żelazo, 22% niższe kwas foliowy, 18% niższy wapń. 42% miało suboptymalne poziomy żelaza we krwi, 31% niedobór witaminy D. Jeśli eliminujesz gluten bez profesjonalnego wsparcia dietetycznego, ryzyko niedoborów jest wysokie.
Możesz być na niepotrzebnej restrykcyjnej diecie: Jeśli faktycznie nie masz problemu z glutenem (a faktycznie reagujesz na FODMAPs albo masz nocebo), eliminujesz całą kategorię żywności niepotrzebnie. Produkty zbożowe są źródłem energii, błonnika, mikroskładników. Niepotrzebna eliminacja prowadzi do społecznej izolacji (trudniej jeść na zewnątrz, podróże, spotkania towarzyskie), wyższych kosztów (produkty bezglutenowe są 2-3x droższe), i potencjalnie pogorszonej jakości życia.
Dla kogo: Dla nikogo jako pierwszy krok. Absolutnie musisz przetestować celiakię PRZED eliminacją.
Przedostatnie miejsce: „Test wrażliwości na gluten IgG” z prywatnego laboratorium
Wiele prywatnych laboratoriów oferuje testy „nietolerancji pokarmowych” mierzące przeciwciała IgG przeciwko różnym produktom włączając gluten/pszenicę. Marketing twierdzi że wysokie IgG pokazuje „wrażliwość” i że powinieneś eliminować te produkty.
Problem: Przeciwciała IgG przeciwko produktom pokarmowym są NORMALNĄ odpowiedzią immunologiczną u zdrowych ludzi. Kiedy jesz jakiekolwiek białko, twój układ immunologiczny produkuje IgG jako część normalnego procesu rozpoznawania antygenów. To NIE oznacza nietolerancji albo alergii. To oznacza że jadłeś ten produkt niedawno.
Badanie z Canadian Medical Association Journal z 2012 testowało 125 osób z samoopisanymi „nietolerancjami pokarmowymi” używając komercyjnych testów IgG. Wyniki były całkowicie losowe – nie korelowały z objawami podczas podwójnie ślepego food challenge. Pacjenci eliminowali produkty z „wysokim IgG” i często czuli poprawę (efekt placebo), ale kiedy te produkty były podawane w zaślepionych warunkach, nie było reakcji.
Oficjalne stanowisko European Academy of Allergy and Clinical Immunology (2008) i Canadian Society of Allergy and Clinical Immunology: testy IgG dla „nietolerancji pokarmowych” nie mają wartości diagnostycznej i nie powinny być używane. To jest waste of money (zazwyczaj 500-1500 złotych) i prowadzi do niepotrzebnych eliminacji.
Dla kogo: Dla nikogo. Nie marnuj pieniędzy.
Miejsce 6: Eliminacja glutenu bez fazy reintrodukcji/challenge
Osoba eliminuje gluten, czuje poprawę, i pozostaje na diecie bezglutenowej na zawsze bez przetestowania czy faktycznie gluten był problemem.
Problem: Efekt placebo/nocebo jest potężny. Badania pokazują że 20-40% ludzi eliminujących gluten zgłasza poprawę nawet kiedy ich dieta „bezglutenowa” faktycznie zawiera gluten (nieświadomie z zanieczyszczenia). Bez kontrolowanej reintrodukcji, nie wiesz czy poprawa była od eliminacji glutenu, eliminacji FODMAPs (które często są wyeliminowane razem z glutenem bo pszenica jest wysoka w fruktanach), ogólnej poprawy diety (ludzie jedzący „bezglutenowe” często jednocześnie jedzą więcej warzyw, mniej processed food), zmniejszenia kalorii, redukcji stresu, naturalnej fluktuacji objawów IBS, albo placebo.
Prawidłowe podejście wymaga challenge: Po 4-6 tygodniach eliminacji, powinieneś systematycznie reintrodukować gluten w kontrolowanych warunkach żeby zobaczyć czy faktycznie powoduje objawy. Idealnie podwójnie ślepe (ktoś inny przygotowuje jedzenie, ty nie wiesz kiedy jesz gluten vs placebo), ale minimum single-blind (ty nie wiesz, ale ktoś inny wie).
Dla kogo: Lepsze niż samodiagnoza bez eliminacji, ale wciąż suboptymalne. Challenge jest konieczny dla pewności.
Miejsce 5: Eliminacja plus challenge domowy (single-blind)
Osoba eliminuje gluten przez 4-6 tygodni, następnie systematycznie reintrodukuje przez kilka dni, monitoruje objawy, powtarza kilka razy żeby zweryfikować. Partner/rodzina pomaga przygotowując jedzenie tak że osoba testująca nie wie dokładnie kiedy je gluten.
Zalety:
- Systematyczny
- Pozwala zweryfikować czy objawy są rzeczywiście od glutenu
- Może wykryć czy faktycznie jest reakcja vs placebo/nocebo
Wady:
- Nie jest podwójnie ślepy (osoba przygotowująca jedzenie wie), więc możliwość bias
- Trudno kontrolować wszystkie zmienne (FODMAPs, inne składniki)
- Brak profesjonalnego wsparcia – możliwe błędy interpretacji
Typowy protokół:
- Eliminacja glutenu przez 6 tygodni, reszta diety stabilna
- Challenge dzień 1-3: Wprowadź produkt z glutenem (2 kromki chleba pszennego dziennie), monitoruj objawy codziennie (dziennik objawów 0-10 dla bólu brzucha, wzdęć, zmęczenia, etc)
- Washout 3-5 dni: Wróć do bezglutenowej diety, pozwól objawom uspokoić się
- Challenge dzień 1-3: Powtórz
- Washout 3-5 dni
Dla kogo: Zmotywowani ludzie z budżetowym ograniczeniem którzy nie mogą pozwolić sobie na profesjonalną diagnostykę. Lepsze niż eliminacja bez challenge.
Miejsce 4: Dieta nisko-FODMAP z systematyczną reintrodukcją (żeby wykluczyć FODMAPs jako przyczynę)
To jest kluczowe bo wiele osób myślących że mają NCGS faktycznie reaguje na FODMAPs (szczególnie fruktany w pszenicy). Prawidłowe podejście to:
- Faza 1 – Eliminacja nisko-FODMAP: 4-6 tygodni ścisłej diety nisko-FODMAP (która naturalnie eliminuje większość glutenu bo pszenica jest wysoka w fruktanach). Jeśli objawy się poprawiają – to wskazuje że problem jest prawdopodobnie FODMAPs, nie specyficznie gluten.
- Faza 2 – Reintrodukcja FODMAPs systematyczna: Testujesz każdą grupę FODMAPs osobno (jak opisałem w artykule o FODMAPs). Włączając test fruktanów używając produktów BEZ glutenu ale wysokich w fruktanach (np. cebula, czosnek, inulina). Jeśli fruktany powodują objawy – to potwierdza że problem jest FODMAPs nie gluten.
- Faza 3 – Test glutenu bez FODMAPs: Używasz oczyszczonego glutenu (seitan – pure wheat gluten, albo vital wheat gluten powder) dodanego do produktów nisko-FODMAP. Jeśli to NIE powoduje objawów mimo że pszenica normalnie powoduje – to definitywnie FODMAPs nie gluten.
Dla kogo: Każdy podejrzewający wrażliwość na gluten powinien to zrobić PRZED zakładaniem że to gluten. To jest prawdopodobnie najważniejszy krok w różnicowaniu NCGS vs wrażliwość FODMAP.
Miejsce 3: Gastroenterolog – pełny workup celiakii PRZED jakąkolwiek eliminacją
To jest absolute minimum dla każdego podejrzewającego problem z glutenem. MUSISZ wykluczyć celiakię przed założeniem że to NCGS.
Aliness Witamina B Complex B-50 METHYL TMG 100kaps-KLIKNIJ TUTAJ
Typowy protokół gastroenterologa:
Wizyta 1: Historia medyczna (objawy, czas trwania, historia rodzinna celiakii/autoimmunologicznej), badanie fizykalne. Zlecenie testów:
- Panel celiakii: tTG-IgA, całkowite IgA, opcjonalnie EMA-IgA
- Morfologia (sprawdzić anemię)
- Biochemia (żelazo, ferrytyna, witamina D, witamina B12, kwas foliowy – często niskie w celiakii)
- TSH (tarczyca – choroby tarczycy często współwystępują z celiakią)
KRYTYCZNE: Pacjent MUSI jeść gluten regularnie (minimum 2-4 porcje produktów zbożowych dziennie – 2 kromki chleba, porcja makaronu, etc) przez co najmniej 6 tygodni przed testami. Inaczej przeciwciała mogą być fałszywie negatywne.
Wizyta 2 (2-4 tygodnie później): Omówienie wyników.
Scenariusz A – tTG pozytywne: Bardzo prawdopodobna celiakia. Następny krok: endoskopia górna z biopsją dwunastnicy żeby potwierdzić. Jeśli biopsja pokazuje villous atrophy (Marsh 2-3) – diagnoza celiakia potwierdzona. Skierowanie do dietetyka, edukacja o ścisłej diecie bezglutenowej, monitoring długoterminowy.
Scenariusz B – tTG negatywne, niskie całkowite IgA: Możliwy niedobór IgA. Zlecenie tTG-IgG i DGP-IgG (testy IgG zamiast IgA). Jeśli te pozytywne – celiakia prawdopodobna mimo negatywnego IgA, endoskopia.
Scenariusz C – tTG negatywne, normalne IgA, objawy gastroenterologiczne ciężkie: Rozważenie endoskopii mimo negatywnych przeciwciał – czasem wczesna celiakia może mieć negatywne przeciwciała ale już uszkodzenie kosmków. Albo może być IBD, mikroskopowe zapalenie jelita grubego, SIBO, inne. Endoskopia + kolonoskopia mogą wykluczyć.
Scenariusz D – tTG negatywne, normalne IgA, objawy łagodne do umiarkowane: Celiakia wykluczona. Dyskusja o innych możliwościach: IBS, wrażliwość FODMAP, możliwa NCGS. Zalecenie diety nisko-FODMAP przez 4-6 tygodni jako następny krok diagnostyczny. Jeśli poprawa z nisko-FODMAP, systematyczna reintrodukcja żeby zidentyfikować wyzwalacze. Jeśli brak poprawy z nisko-FODMAP, rozważenie innych diagnoz (SIBO, mikrobiota, psychosomatyczne).
Koszt: W Polsce, wizyta gastroenterologiczna NFZ powinna być dostępna ze skierowaniem od lekarza rodzinnego (darmowe, ale czekanie 3-6 miesięcy możliwe). Prywatnie: 200-400 zł za wizytę, testy krwi 150-300 zł (w zależności od panelu), endoskopia 800-1500 zł. Całkowity koszt prywatnego workup: 1200-2500 zł.
Dla kogo: Absolutnie każdy z przewlekłymi objawami gastroenterologicznymi albo systemowymi podejrzewającymi gluten. To jest minimum standard care.
Miejsce 2: Gastroenterolog + dietetyk specjalizujący się w zaburzeniach gastroenterologicznych
Dodanie profesjonalnego wsparcia dietetycznego do medycznego workup dramatycznie zwiększa skuteczność diagnostyki i poprawia długoterminowe wyniki.
Dlaczego team approach:
Dietetyk prowadzi przez eliminację i reintrodukcję systematycznie: Gastroenterolog wyklucza celiakię i inne medyczne diagnozy. Dietetyk prowadzi przez nisko-FODMAP (jeśli wskazane), reintrodukcję, i ewentualnie specyficzny gluten challenge jeśli FODMAPs są wykluczane ale objawy wciąż są.
Lekarz zapobiega niedoborom: Monitoruje spożycie składników odżywczych, sugeruje suplementy jeśli potrzebne (wapń, żelazo, błonnik jeśli eliminujesz zboża długoterminowo), upewnia się że dieta jest zrównoważona.
Dietetyk edukuje o ukrytych źródłach glutenu: Jeśli faktycznie masz celiakię albo NCGS wymagającą eliminacji, edukacja jest kluczowa – gluten jest w tysiącach produktów (sosy, przyprawy, leki, kosmetyki do ust). Dietetyk uczy czytania etykiet, identyfikowania bezpiecznych produktów, radzenia sobie w restauracjach/podróżach.
Wsparcie emocjonalne i motywacja: Dieta eliminacyjna jest trudna psychologicznie. Dietetyk zapewnia wsparcie, troubleshooting, pomaga radzić sobie ze społecznymi aspektami.
Skuteczność: Badanie z American Journal of Gastroenterology z 2019 porównywało trzy grupy pacjentów z podejrzeniem wrażliwości na gluten:
- Grupa A: Tylko gastroenterolog (wykluczenie celiakii, ogólne porady dietetyczne)
- Grupa B: Gastroenterolog + dietetyk (systematyczna eliminacja i reintrodukcja)
- Grupa C: Samodzielne eliminacja bez profesjonalnego wsparcia
Po 6 miesiącach:
- Grupa A: 48% miało jasną diagnozę (celiakia albo definitywnie wykluczono), 62% miało poprawę objawów
- Grupa B: 76% miało jasną diagnozę (celiakia, NCGS potwierdzona challenge, albo definitywnie wykluczono), 84% miało poprawę objawów, tylko 9% miało niedobory żywieniowe
- Grupa C: 31% miało jasną diagnozę, 58% miało poprawę objawów, 37% miało niedobory
Team approach był znacząco skuteczniejszy.
Koszt: Gastroenterolog 1200-2500 zł (jak wcześniej) + dietetyk 900-1800 zł (4-6 sesji jak omówiłem w artykule FODMAP) = całkowity koszt 2100-4300 złotych przez 3-6 miesięcy.
Dla kogo: Każdy z umiarkowanymi do ciężkich objawami który chce mieć pewność że diagnoza jest prawidłowa i dieta jest zrównoważona. To jest złoty standard.
Miejsce 1: Badania kliniczne / centra specjalizujące się w celiakii i NCGS
Absolutnie najlepsze podejście, ale dostępne tylko w niektórych ośrodkach akademickich albo specjalistycznych klinikach.
Używają protokołów badawczych z podwójnie ślepym gluten challenge – ani pacjent ani badacze nie wiedzą kiedy jest podawany gluten vs placebo. To całkowicie eliminuje bias i nocebo. Dodatkowo, robią zaawansowane testy które nie są dostępne rutynowo:
- Biopsja jelita z szczegółową analizą immunologiczną (liczenie specific limfocytów, cytokiny, markery aktywacji immunologicznej)
- Testy przepuszczalności jelitowej (lactulose/mannitol ratio)
- Analiza mikrobiomu (sekwencjonowanie 16S rRNA bakterii jelitowych przed i po glutenie)
- Markery zapalenia systemowego (wysokoczuły CRP, cytokiny pro-zapalne IL-6, TNF-alpha)
Te testy mogą wykryć subtelne zmiany które standardowe testy pomijają.
Koszt: Często darmowe jeśli uczestniczysz w badaniach klinicznych (są szukając uczestników). Prywatnie w specjalistycznych klinikach: bardzo drogie (5000-10000+ złotych dla pełnego workup badawczego).
Dostępność: Ograniczona. W Polsce kilka ośrodków akademickich (Gdański Uniwersytet Medyczny, Warszawski Uniwersytet Medyczny, Śląski Uniwersytet Medyczny) ma programy badawcze celiakii. Za granicą: Mayo Clinic (USA), Monash University (Australia), University of Maryland (USA) są leaders w badaniach NCGS.
Dla kogo: Pacjenci z bardzo ciężkimi, niepojętymi objawami którzy nie dostali diagnozy mimo standardowego workup. Ludzie zainteresowani uczestnictwem w badaniach naukowych.
FODMAPs vs gluten – kluczowe rozróżnienie
To jest prawdopodobnie najważniejsza sekcja całego artykułu. Wiele osób myślących że mają wrażliwość na gluten faktycznie reaguje na FODMAPs (szczególnie fruktany) w produktach zbożowych.
Dlaczego to jest mylone:
Produkty zawierające gluten (pszenica, żyto, jęczmień) są RÓWNIEŻ wysokie w fruktanach (typ FODMAPs). Kiedy eliminujesz produkty glutenowe, automatycznie eliminujesz większość fruktanów. Jeśli czujesz poprawę, naturalnie zakładasz że problem był gluten – ale faktycznie mogły być fruktany.
Pszenica zawiera zarówno gluten jak wysokie fruktany:
- 2 kromki chleba pszennego: około 8-10 gramów glutenu + około 3-4 gramy fruktanów
- Kiedy jesz chleb i masz objawy – który składnik jest odpowiedzialny? Nie możesz wiedzieć bez systematycznego testowania.
Jak rozróżnić:
Test 1 – Produkty z glutenem ale niskie FODMAPs:
- Seitan (pure wheat gluten) – praktycznie zero FODMAPs
- Vital wheat gluten powder dodany do produktów nisko-FODMAP
- Surdough bread (fermented >24h) – fermentacja rozkłada większość fruktanów ale pozostawia gluten
Jeśli te produkty NIE powodują objawów mimo że mają gluten – problem jest FODMAPs nie gluten.
Test 2 – Produkty bez glutenu ale wysokie fruktany:
- Chleb bezglutenowy z dodatkiem inuliny (fruktany)
- Cebula, czosnek (wysokie fruktany, zero glutenu)
- Psyllium, korzenie cykorii (fruktany bez glutenu)
Jeśli te produkty POWODUJĄ objawy mimo że są bezglutenowe – problem jest fruktany/FODMAPs nie gluten.
Badanie kluczowe: Jak już wspomniałem, Biesiekierski et al. 2013 w BMC Medicine testowali to systematycznie. 37 pacjentów z samoopisaną NCGS przeszło przez trzy fazy challenge w randomizowanej kolejności:
- High-gluten (16g glutenu dziennie) + nisko-FODMAP dieta
- Low-gluten (2g glutenu, reszta placebo) + nisko-FODMAP
- Placebo (zero glutenu) + nisko-FODMAP
Kiedy FODMAPs były kontrolowane, NIE było różnicy w objawach między high-gluten, low-gluten, i placebo. Wszyscy czuli się dobrze na nisko-FODMAP niezależnie od ilości glutenu.
Potem dodali fruktany (bez glutenu) – 68% rozwinęło objawy. To definitywnie pokazało że większość tych pacjentów reagowała na fruktany nie gluten.
Praktyczna implikacja:
Jeśli podejrzewasz wrażliwość na gluten:
- NAJPIERW zrób workup nisko-FODMAP (jak opisałem w tym artykule i artykule o FODMAPs)
- Jeśli objawy się poprawiają na nisko-FODMAP, systematycznie reintrodukuj grupy FODMAPs żeby zidentyfikować wyzwalacze
- Specyficznie testuj fruktany używając produktów BEZ glutenu (cebula, czosnek, inulina)
- Jeśli fruktany powodują objawy – to jest twój główny problem, nie gluten
- TYLKO jeśli fruktany są OK ale produkty glutenowe (włączając nisko-FODMAP opcje jak surdough albo seitan) wciąż powodują objawy – wtedy prawdopodobnie faktyczna wrażliwość na gluten
To oszczędzi ci niepotrzebnej eliminacji całej kategorii żywności. Może się okazać że możesz jeść chleb sourdough (fermented long enough to break down fructans) bez problemów mimo że myślałaś że musisz unikać całego glutenu.
Prawidłowa eliminacja glutenu – jak robić jeśli jest wskazana
Jeśli po pełnym workup (wykluczona celiakia, przetestowane FODMAPs, zrobiony gluten challenge) faktycznie potwierdziłeś że reagujesz na gluten – jak prawidłowo eliminować?
Różnica w ścisłości: celiakia vs NCGS
Celiakia wymaga ŚCISŁEJ eliminacji:
- <20 ppm (parts per million) glutenu – to jest międzynarodowy standard „bezglutenowy”
- Zero zanieczyszczenia krzyżowego – osobny toster, osobne makarony/durszlak, osobne masło/dżem (żeby nóż z okruchami nie zanieczyszczał), dokładne mycie powierzchni/naczyń
- Uważaj na leki, kosmetyki do ust, suplementy – mogą zawierać gluten jako wypełniacz
- Nawet śladowe ilości (okruch chleba) mogą wywołać reakcję immunologiczną i uszkodzenie jelita
NCGS zwykle toleruje mniej ścisłą eliminację:
- Większość ludzi z NCGS toleruje <100-200 ppm (porównaj z <20 dla celiakii)
- Okazjonalne zanieczyszczenie krzyżowe zwykle nie powoduje długoterminowych powikłań (w przeciwieństwie do celiakii gdzie każda ekspozycja kumuluje uszkodzenie)
- Niektórzy tolerują małe ilości glutenu sporadycznie (np. łyżka sosu z pszenicą raz w tygodniu może być OK, chleb codzienny nie)
Produkty naturalnie bezglutenowe (fundament diety):
Zboża/pseudozboża bezglutenowe:
- Ryż (wszystkie rodzaje – biały, brązowy, dziki, basmati, jasmine)
- Kukurydza (polenta, tortille kukurydziane, płatki kukurydziane TYLKO jeśli certyfikowane bezglutenowe – risk zanieczyszczenia w standardowych)
- Quinoa (techniczne pseudozboże, kompletne białko)
- Amarantus, gryka, teff, sorgo, proso
- Owies – KONTROWERSYJNY. Czysty owies nie zawiera glutenu, ale jest zazwyczaj zanieczyszczony podczas uprawy/przetwarzania. Tylko certyfikowany bezglutenowy owies jest bezpieczny dla celiakii. Niektórzy z celiakią (około 5%) reagują nawet na czysty owies (avenin, białko w owsie, jest podobne do gliadyny).
Białka:
- Wszystkie mięsa, ryby, jaja, rośliny strączkowe (fasola, soczewica, ciecierzyca), orzechy, nasiona – naturalnie bezglutenowe
- UWAGA: przetworzone mięsa (kiełbasy, wędliny, nuggetsy) często zawierają gluten jako wypełniacz. Sprawdzaj etykiety.
Warzywa i owoce: Wszystkie są bezglutenowe naturalnie.
Nabiał: Naturalnie bezglutenowy, ale jogurty owocowe/smakowe mogą zawierać dodatki z glutenem. Sprawdzaj.
Produkty specjalnie bezglutenowe (używaj z rozwagą):
Chleb/bułki bezglutenowe:
- Często zrobione z mieszanki ryżu, kukurydzy, tapioki, kartofli
- Tekstura jest różna od „normalnego” chleba – bardziej gęsta, krucha, sucha
- Często wyższe w węglowodanach prostych, niższe w błonniku i mikroskładnikach niż chleb pełnoziarnisty
- Cena: 2-3x wyższa niż standardowy chleb
Makaron bezglutenowy:
- Ryżowy, kukurydziany, z ciecierzycy, z soczewicy
- Tekstura może być różna – ryżowy często najbardziej podobny do „normalnego”
- Łatwo się rozgotowuje – gotuj krócej niż instrukcje sugerują
Płatki śniadaniowe/granola:
- Sprawdzaj certyfikację – wiele naturalnie bezglutenowych zbóż (ryż, kukurydza) jest przetwarzanych w zakładach z glutenem i zanieczyszczonych
Produktów „replacements” (ciastka, krakersy, snacks):
- Często ultra-processed, wysokie w cukrze/soli/tłuszczu żeby maskować gorszy smak vs standardowe wersje
- Używaj sporadycznie, nie jako podstawa diety
Etykiety – co szukać:
W UE, produkty oznaczone „bezglutenowe” muszą mieć <20 ppm. To jest regulowane i nadzorowane.
Symbole certyfikacji:
- Crossed grain (przekreślony kłos) – oficjalny symbol bezglutenowy uznawany międzynarodowo
- Certyfikaty narodowe (np. „Produkt Bez Glutenu” w Polsce)
Składniki które ZAWSZE zawierają gluten:
- Pszenica (wheat), pszenica durum, pszenica einkorn, pszenica kamut/khorasan
- Żyto (rye)
- Jęczmień (barley), słód jęczmienny (malt)
- Pszenżyto (triticale)
- Spelled/orkisz (spelt) – to jest typ pszenicy
- Bulgur, kuskus (z pszenicy)
Składniki które MOGĄ zawierać gluten (sprawdzaj źródło):
- „Skrobia modyfikowana” – jeśli z pszenicy ma gluten, z kukurydzy/tapioki/kartofla OK
- „Aromat naturalny” – rzadko ale może zawierać ekstrakty zbożowe
- „Hydrolizowane białko roślinne” – jeśli z pszenicy ma gluten
- Sosy sojowe – większość zawiera pszenicę (użyj tamari zamiast – soja bez pszenicy)
Zanieczyszczenie krzyżowe – jak minimalizować (dla celiakii):
W domu:
- Osobny toster (albo woreczki bezglutenowe dla tostera)
- Osobne durszlak/sitko do makaronów (trudno całkowicie wyczyścić resztki glutenowego makaronu)
- Osobne masło, dżem, nutella – używaj noża który nie dotykał glutenowego chleba
- Myj dokładnie powierzchnie/deski do krojenia przed przygotowywaniem bezglutenowych posiłków
- Gotuj bezglutenowe makarony w czystym wodzie (nie w tej samej gdzie były gotowane glutenowe)
restauracjach:
- Wybieraj restauracje z certyfikowanym menu bezglutenowym albo te które rozumieją zanieczyszczenie krzyżowe
- Komunikuj jasno że to celiakia (nie „preferencja”) – restauracje biorą celiakię poważniej
- Unikaj smażonych produktów (frytkownica używana dla panierowanych produktów zanieczyszcza wszystko)
- Pytaj o przygotowanie – nawet sałatka może być zanieczyszczona jeśli krojona na tej samej desce co chleb albo ma croutons które zostały usunięte
podróży:
- Karty tłumaczeniowe „celiakia” w różnych językach (dostępne online) – wyjaśniają restauratorom w ich języku
- Wybieraj naturalne produkty (mięso, ryby, warzywa, owoce, ryż) zamiast processed
- Pakuj bezglutenowe snaki na wypadek braku opcji
Niedobory na diecie bezglutenowej – jak zapobiegać
Błonnik: Produkty bezglutenowe miały średnio 30% mniej błonnika. Chleb bezglutenowy: 2-3g błonnika na 100g vs chleb pełnoziarnisty: 6-8g. To prowadzi do niedoboru błonnika i potencjalnie zaparć.
Witaminy B (B1, B2, B3, kwas foliowy): Produkty zbożowe są często fortyfikowane witaminami B. Produkty bezglutenowe rzadziej są. Badanie pokazało 25-40% niższe poziomy witamin B w bezglutenowych vs glutenowych.
Żelazo: Pszenica fortyfikowana żelazem jest głównym źródłem dla wielu ludzi. Bezglutenowe mąki rzadko są fortyfikowane. Badanie z Nutrients z 2018 pokazało że 40% osób na długoterminowej diecie bezglutenowej miało suboptymalne poziomy ferrytyny.
Wapń: Eliminacja produktów mlecznych (często współwystępuje z eliminacją glutenu, szczególnie u ludzi z IBS) prowadzi do niskiego wapnia.
Witamina D: Produkty zbożowe w niektórych krajach są fortyfikowane witaminą D. W Polsce rzadko. Dodatkowo, eliminacja nabiału (które jest często fortyfikowane D) prowadzi do niedoboru.
Monitoring: Jeśli jesteś na długoterminowej diecie bezglutenowej (celiakia albo potwierdzona NCGS), rób badania co 6-12 miesięcy:
- Morfologia (hemoglobina, MCV – sprawdzić anemię)
- Ferrytyna (żelazo)
- Witamina B12
- Kwas foliowy
- Witamina D (25-OH-D3)
- Wapń w surowicy (choć to nie jest doskonały marker długoterminowego statusu wapnia – lepiej DEXA scan co 2-3 lata jeśli masz celiakię, żeby sprawdzić gęstość kości)
- TSH (jeśli masz celiakię – ryzyko Hashimoto)
Jeśli którekolwiek są niskie, dostosuj dietę albo dodaj suplementy.
Dla kogo eliminacja glutenu ma sens (i dla kogo nie)
Jasne wskazania (eliminacja KONIECZNA):
Celiakia: Absolutnie musisz być na ścisłej, dożywotniej diecie bezglutenowej. To nie jest opcjonalna – nieleczona celiakia prowadzi do poważnych powikłań (chłoniak, osteoporoza, nieodwracalna neuropatia). Nawet jeśli czujesz się „OK” jedząc gluten, uszkodzenie jelita i długoterminowe powikłania wciąż występują. To jest choroba autoimmunologiczna wymagająca traktowania poważnie.
Alergia na pszenicę (wheat allergy): Diagnozowana przez alergologa używając testów skórnych i/lub IgE przeciwciała przeciwko pszenicy. Występuje u około 0.2-1% populacji, częściej u dzieci (większość wyrasta z tego). Objawy to klasyczne alergiczne – wysypka, obrzęk, trudności oddechowe, anafilaksja w ciężkich przypadkach. Wymaga eliminacji pszenicy (ale inne zboża z glutenem jak żyto, jęczmień mogą być OK jeśli tylko pszenica powoduje reakcję).
Opryszczka opryszczkowata (dermatitis herpetiformis): Skórna manifestacja celiakii. Świądząca, pęcherzykowa wysypka głównie na łokciach, kolanach, pośladkach, karku. Diagnozowana przez dermatologa biopsją skóry (depozycja IgA w dermie). Odpowiada na dietę bezglutenową (plus czasem dapsone – lek dermatologiczny). To jest praktycznie równoznaczne z celiakią – jeśli masz DH, prawdopodobnie masz też uszkodzenie jelita nawet jeśli nie masz objawów gastroenterologicznych.
Ataksja glutenowa: Rzadka neurologiczna manifestacja wrażliwości na gluten. Zaburzenia równowagi, koordinacji, chód ataktyczny. Diagnozowana przez neurologa, MRI może pokazać zanik móżdżku. Przeciwciała antygliadynowe często pozytywne. Dieta bezglutenowa może powstrzymać progresję (ale rzadko odwraca już istniejące uszkodzenie). To jest rzadkie ale poważne.
Możliwe korzyści (eliminacja warta spróbowania JEŚLI):
Potwierdzona NCGS: Po pełnym workup (wykluczona celiakia, przetestowane FODMAPs, zrobiony podwójnie ślepy gluten challenge pokazujący reakcję na gluten nie placebo) – eliminacja ma sens. Ale pamiętaj monitoring mikroskładników i rozważ okresowe retestowanie (niektórzy ludzie z NCGS mogą z czasem tolerować gluten ponownie – w przeciwieństwie do celiakii która jest dożywotnia).
IBS z dominującą biegunką (IBS-D) gdzie nisko-FODMAP nie pomógł: Małe badania sugerują że część pacjentów z IBS-D odpowiada na eliminację glutenu nawet jeśli FODMAPs są OK. Mechanizm niejasny. Warto spróbować 4-6 tygodni eliminacji żeby zobaczyć czy pomaga.
Hashimoto/choroby autoimmunologiczne tarczycy: Kontrowersyjne. Niektóre studia obserwacyjne pokazują że dieta bezglutenowa zmniejsza przeciwciała tarczycowe u części pacjentów z Hashimoto. Ale meta-analiza z Thyroid z 2019 (11 badań) nie znalazła konsekwentnego efektu. Jeśli masz Hashimoto PLUS objawy gastroenterologiczne albo inne sugestywne wrażliwości na gluten – warto przetestować. Jeśli Hashimoto jest dobrze kontrolowane lekami i nie masz żadnych objawów gastroenterologicznych – eliminacja prawdopodobnie nie jest potrzebna.
Choroby autoimmunologiczne ogólnie: Bardzo wczesne dane (głównie anegdotyczne i małe badania) sugerują że eliminacja glutenu może pomóc niektórym osobom z reumatoidalnym zapaleniem stawów, łuszczycą, toczniem. Ale dowody są słabe. Rozważ trial 8-12 tygodni ścisłej eliminacji jeśli inne leczenia nie działają i jesteś gotowy monitorować czy faktycznie jest poprawa (używając obiektywnych miar jak CRP, liczba bolących stawów, obszar zajęty łuszczycą – nie tylko subiektywne „czuję się lepiej”).
Big Nature Błonnik Witalny 300g-KLIKNIJ TUTAJ
KTO NIE POWINIEN eliminować (bez wskazań):
Ludzie bez jakichkolwiek objawów: Eliminacja „prewencyjna” glutenu bez powodu nie ma sensu. Prowadzi do niedoborów, wyższych kosztów, społecznej izolacji, bez żadnych korzyści. Gluten nie jest „toksyczny” dla większości ludzi – około 98-99% populacji toleruje bez problemów.
Sportowcy szukający „edge”: Marketing czasem twierdzi że dieta bezglutenowa poprawia wydolność sportową. Badania tego nie potwierdzają. Systematyczny przegląd z Sports Medicine z 2018 (9 badań, 347 sportowców) nie znalazł żadnego efektu diety bezglutenowej na wydolność, regenerację, albo kompozycję ciała u sportowców bez celiakii/NCGS. Novak Djokovic twierdzi że dieta bezglutenowa poprawiła jego grę – ale to jest n=1 anecdote, nie dowód. Dla większości sportowców, eliminacja zbóż zmniejsza dostępne źródła węglowodanów co może faktycznie pogorszyć wydolność.
Dzieci bez celiakii: Eliminacja glutenu u dzieci prowadzi do ryzyka niedoborów wpływających na wzrost i rozwój. Tylko jeśli diagnoza celiakii jest potwierdzona, albo bardzo ciężkie objawy wyraźnie powiązane z glutenem. Nigdy samodiagnoza u dzieci.
Osoby próbujące „schudnąć”: Produkty bezglutenowe często mają więcej kalorii niż glutenowe equivalents (przez dodatkowe tłuszcze/cukry żeby poprawić smak). Ludzie myślą „bezglutenowe = zdrowe” i jedzą więcej. Badanie z European Journal of Clinical Nutrition z 2017 porównywało 155 produktów bezglutenowych vs glutenowe – bezglutenowe miały średnio 12% więcej kalorii, 18% więcej tłuszczu, 22% więcej cukru. Eliminacja glutenu nie pomaga schudnąć chyba że jednocześnie obniżasz kalorie.
Podsumowanie – uznaj że spektrum istnieje, ale diagnozuj prawidłowo
Wrażliwość na gluten to nie binarne „masz albo nie masz”. To spektrum:
Celiakia (1% populacji): Dobrze zdefiniowana choroba autoimmunologiczna. Jasne kryteria diagnostyczne (przeciwciała, biopsja), jasne leczenie (ścisła dieta bezglutenowa dożywotnia), jasne powikłania jeśli nieleczona (chłoniak, osteoporoza, neuropatia).
NCGS (szacunki 0.5-6% w zależności od źródła): Słabo zdefiniowana, kontrowersyjna, prawdopodobnie heterogenna grupa. Diagnoza wykluczenia (wszystko inne musi być wykluczone). Mechanizm niejasny (może być ATIs, może FODMAPs, może wrodzona odpowiedź immunologiczna, może kombinacja). Nie ma biomarkerów. Wymaga systematycznego testowania (eliminacja, challenge, weryfikacja) żeby potwierdzić. Długoterminowe powikłania prawdopodobnie minimalne jeśli gluten jest eliminowany.
Wrażliwość FODMAP maskująca się jako wrażliwość gluten (prawdopodobnie 5-10%): Ludzie reagujący na fruktany w pszenicy, nie na gluten. Mogą jeść oczyszczony gluten (seitan) bez problemów. Potrzebują nisko-FODMAP nie bezglutenowej diety.
Brak wrażliwości (85-95%): Większość ludzi toleruje gluten bez jakichkolwiek problemów.
Kluczowe przesłanie:
Jeśli podejrzewasz problem z glutenem:
- NIE eliminuj glutenu od razu – najpierw przetestuj celiakię (musisz jeść gluten dla prawidłowych testów)
- Zrób pełny workup celiakii z gastroenterologiem – testy krwi (tTG-IgA, całkowite IgA), biopsja jelita jeśli wskazana
- Jeśli celiakia wykluczona, przetestuj FODMAPs – dieta nisko-FODMAP 4-6 tygodni, systematyczna reintrodukcja, specyficznie testuj fruktany vs gluten
- Tylko jeśli FODMAPs są wykluczane ale objawy wciąż są, rozważ gluten challenge – idealnie podwójnie ślepy, minimum single-blind
- Jeśli challenge potwierdza reakcję na gluten, eliminuj pod okiem dietetyka żeby zapobiec niedoborom
- Monitoruj długoterminowo – badania mikroskładników co 6-12 miesięcy, rozważ okresowe retestowanie (NCGS może się zmieniać z czasem)
NIE rób samodzielnej diagnozy. System medyczny czasem zawodzi (jak w historii otwierającej artykuł), ale to nie oznacza że powinieneś całkowicie go omijać. Zrób maksimum żeby dostać prawidłową diagnozę – może wymagać wizyt u kilku lekarzy, może wymagać znalezienia gastroenterologa który rozumie NCGS, może wymagać podróży do specjalistycznego ośrodka. Ale to jest warte wysiłku żeby wiedzieć na pewno co masz i jak prawidłowo to leczyć.
Dla ludzi którzy faktycznie mają celiakię albo NCGS – eliminacja glutenu może być transformująca. Przejście od chronicznego cierpienia do normalnego funkcjonowania. Ale dla 90%+ ludzi eliminujących gluten „na wszelki wypadek” albo bo „słyszeli że to zdrowe” – to jest niepotrzebna restrykcja prowadząca do niedoborów, wyższych kosztów, i społecznej izolacji bez żadnych korzyści.
Bądź inteligentny. Testuj systematycznie. Słuchaj nauki. I jeśli faktycznie potwierdzisz że gluten jest problemem – eliminuj prawidłowo z profesjonalnym wsparciem.
Bibliografia
1. Sapone, A., Bai, J.C., Ciacci, C., et al. (2012). Spectrum of gluten-related disorders: Consensus on new nomenclature and classification. BMC Medicine, 10, 13.
2. Biesiekierski, J.R., Peters, S.L., Newnham, E.D., et al. (2013). No effects of gluten in patients with self-reported non-celiac gluten sensitivity after dietary reduction of fermentable, poorly absorbed, short-chain carbohydrates. Gastroenterology, 145(2), 320-328.
3. Volta, U., Bardella, M.T., Calabrò, A., et al. (2014). An Italian prospective multicenter survey on patients suspected of having non-celiac gluten sensitivity. BMC Medicine, 12, 85.
4. Catassi, C., Elli, L., Bonaz, B., et al. (2015). Diagnosis of non-celiac gluten sensitivity (NCGS): The Salerno Experts’ Criteria. Nutrients, 7(6), 4966-4977.
5. Rubio-Tapia, A., Hill, I.D., Kelly, C.P., et al. (2013). ACG clinical guidelines: Diagnosis and management of celiac disease. American Journal of Gastroenterology, 108(5), 656-676.
6. Schuppan, D., Pickert, G., Ashfaq-Khan, M., Zevallos, V. (2015). Non-celiac wheat sensitivity: Differential diagnosis, triggers and implications. Best Practice & Research Clinical Gastroenterology, 29(3), 469-476.
7. Dieterich, W., Schink, M., Zopf, Y. (2018). Microbiota in the gastrointestinal tract. Medical Sciences, 6(4), 116.
8. Wild, D., Robins, G.G., Burley, V.J., Howdle, P.D. (2010). Evidence of high sugar intake, and low fibre and mineral intake, in the gluten-free diet. Alimentary Pharmacology & Therapeutics, 32(4), 573-581.
